बाणगंगा, चैत्र ०१ । जिल्लाका थारु समुदायले खाद्यान्न भण्डारणका लागि परम्परागत रुपमा प्रयोग गर्दै आएको ‘डेँहरी’ लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ । डेँहरी भनेको माटो, धानको पराल र चामलको भुसी प्रयोग गरी घरभित्र निर्माण गरिने माटोको संरचना हो।
यी संरचनाहरू गोलाकार, आयताकार र अन्य रूपमा विभिन्न आकारहरूमा निर्माण गरिन्छ। तिनीहरू एक पटक निर्माण पछि धेरै वर्षको लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ (करिब ५० बर्ष भन्दा बढि पनि) । तिनीहरूले सामान्य थारु घरको अभिन्न अंग बनाए।
तर, युवा पुस्ताले परम्परागत शैलीको सट्टा आधुनिक जीवनशैली अपनाउने र आधुनिक घर निर्माण गर्न थालेपछि आदिवासी थारु समुदायको यो परम्परागत शिल्प लोप हुने अवस्थामा पुगेको छ ।
नयाँ पुस्ताले चासो नदेखेकाले थारुहरूको यो अनुपम शिल्पकला लोप हुँदै गएको छ भने पुराना पुस्ताले पनि यो स्वदेशी सीपलाई हस्तान्तरण गर्न चाहेका छैनन् ।
डेँहरी बनाउन चाहिने माटोको व्यवस्थापनमा समस्या परेको थारु समुदायको भनाइ छ । डेँहरी बनाउन चिमटाईलो माटो वन क्षेत्र भित्रका पोखरी र तालबाट ल्याउनुपर्छ ।
तर आजभोलि वन अधिकारीहरूले वन संरक्षणको नाममा यस प्रकारको माटोलाई वनभित्र संकलन र उत्खनन गर्न दिँदैनन् । ‘परम्परागत घरमा कोठा छुट्याउन डेँहरीलाई प्रयोग गरिन्थ्यो,’ बाणगंगाका काली प्रसाद चौधरीले भने, ‘अहिलेका दिनमा डेँहरी बनाउन ठाउँ नछोडी आधुनिक घर बनाउन थालेका छन् ।
उनले यो परम्परा क्रमशः लोप हुँदै गएकोमा चिन्ता व्यक्त गर्दै पुराना पुस्ताले नयाँ पुस्तालाई यो कलालाई जीवित राख्न सिकाउनुपर्नेमा जोड दिए ।
“अहिलेका मानिसहरूले खाद्यान्न भण्डारण गर्न टिन, बाँस र प्लाष्टिकबाट बनेका डिब्बाहरू रोजिरहेका छन् । डेँहरी विस्थापित हुनुको एउटा कारण यो पनि हो,’ चौधरीले भने, ‘बजारमा तयार डब्बा पाइएपछि जङ्गलबाट माटो सङ्कलन र डेँहरी निर्माण गर्ने सबै झन्झट जनता लिन चाहँदैनन् ।
उनका अनुसार डेँहरी थारु संस्कृतिको हिस्सा मात्र नभएर यसको धार्मिक महत्व पनि रहेको छ । “डेँहरीको आफ्नै धार्मिक महत्व छ। युवा पुस्तालाई यसको मूल्य बुझाउन आवश्यक छ,’ उनले भने ।
प्रायः महिलाहरूले डेँहरी बनाउँछन्। धान, गहुँ, चामल, मकै र अन्य खाद्यान्नका साथै दाल, मटर र तोरीको दाना डेँहरीमा भण्डारण गरिन्छ ।
‘डेँहरीमा राखिएको खाद्यान्न सड्दैन, किराले पनि खादैन’, धन बहादुर थारुले भने, ‘भुस नभएको धान पनि सड्दैन । कतिपय घरमा माटोले बनेको अन्न भण्डार अझै पनि देख्न सकिन्छ। तर, थारु समुदायमा यस्तो भण्डारण विस्तारै लोप हुँदै गएको छ ।
डेँहरी विभिन्न आकारका हुन्छन्; केही बेलनाकार र केही समतल आधार संग । तीमध्ये पटाहा डेँहरी घरको पश्चिमतर्फको कोठामा राखिएको छ, जहाँ भगवान पनि बास गर्नुहुन्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ ।
डेँहरी खाली राख्न नहुने थारु समुदायको विश्वास छ । यदि यो खाली छ भने, यो एक अशुभ संकेत हो। पटाहा डेँहरी भाँचिएपछि त्यसमा राखिएको अन्न बिहे गरेकी छोरीलाई दिइन्छ । माटोले बनेको अन्न भण्डारमा चामलसँगै नुन, दाल पनि राखिन्छ । थारु समुदायमा खाद्यान्न भण्डारणका लागि डेँहरी अत्यावश्यक वस्तु हो ।